Aleviliğin Edebiyat ve Felsefe Üzerine Etkileri: Sosyolojik, Psikolojik ve Felsefi Bir İrdeleme

0

BEĞENDİM

ABONE OL

News

0

Anadolu’da kök salan bu inanç sistemi, birey-toplum ilişkisi, metafiziksel kavrayışlar, etik öğretiler ve kimlik inşası gibi konularda önemli katkılarda bulunmuştur. Alevilik, aynı zamanda ontolojik, epistemolojik ve etik açılardan insanı merkezine alan bir düşünce yapısı geliştirmiştir. Bu bağlamda Alevi felsefesi ve edebiyatının, özellikle mistik sembolizm, metafizik düşünce ve insan merkezli ontoloji ve/veya can merkezli birlik üzerinden şekillendiği söylenebilir. Bu yazıda, Aleviliğin edebiyat ve felsefe üzerindeki etkileri, bu inancın önde gelen düşünürleri ve şairleri üzerinden disiplinlerarası bir perspektifle incelenecektir.

1. Alevi Felsefesi: Ontolojik ve Epistemolojik Bir Yaklaşım

Alevi felsefesi, ontolojik anlamda varlığın birlik ve bütünlüğü (vahdet-i vücud) ilkesi üzerine kuruludur. İbn Arabi gibi İslam felsefesinin önemli simalarının geliştirdiği bu düşünce, Alevilikte insanın Tanrı ile özdeşleşebileceği fikriyle derinleşmiştir. Bu bağlamda Alevi felsefesi, panteist bir yaklaşımla Tanrı’yı evrendeki tüm varlıkların özü olarak kabul eder. Bu anlayışta, insan evrenin minyatürü olarak görülür; mikrokozmos ile makrokozmos arasında epistemolojik bir paralellik kurulmuştur. Alevilik, varoluşsal bir felsefi çerçeve sunarak bireyin kendini tanıması, içsel hakikate ulaşması (gnosis, marifet) ve varoluş amacını gerçekleştirmesi gerektiğini savunur.

Bu perspektifte insan, hakikatin bir parçasıdır ve felsefi anlamda Tanrı ile ontolojik bir birlik içerisindedir. Hallac-ı Mansur’un “En-el Hak” (Ben Hakk’ım) ifadesi, bu öğretinin en radikal örneklerinden biridir ve bireyin Tanrı’nın tezahürü olarak görülmesi gerektiğini vurgular. Dolayısıyla Alevi felsefesi, insanın Tanrı ile ilişkisini aşkın bir varoluş ilişkisi üzerinden değil, içsel bir bilgi (gnostisizm) yoluyla anlamaya çalışır. Bu bakımdan, Aleviliğin epistemolojik yaklaşımı, duyusal bilgiye değil, sezgisel bilgiye (irfan) dayanır ve Tanrı-insan ilişkisini mistik sembollerle ifade eder.

2. Edebiyatın Metafizik ve Mistik Yönü: Sembolizm ve Alegori

Alevi edebiyatı, sembolik anlatım ve mistik öğretiler etrafında şekillenen bir yapıya sahiptir. Pir Sultan Abdal, Nesimi, Şah Hatayi gibi Alevi şairleri, şiirlerinde varoluşun metafiziksel anlamını araştırmış ve insanın içsel yolculuğunu semboller aracılığıyla betimlemişlerdir. Alevi edebiyatındaki sembolizm, çoğu zaman Batı’daki alegorik anlatımla paralellik gösterir. Örneğin, “Dört Kapı Kırk Makam” öğretisi, bireyin ruhsal tekâmülünü sembolize eden bir alegori olarak kabul edilebilir. Bu öğretideki kapılar ve makamlar, bireyin metafiziksel ve etik gelişim süreçlerini aşamalı olarak anlatır ve bu aşamalar Alevi toplumunda didaktik bir araç olarak kullanılır.

Pir Sultan Abdal’ın şiirlerinde kullanılan semboller ve alegoriler, hem bireyin içsel dönüşümüne hem de toplumsal eleştiriye yöneliktir. Bu sembolizm, toplumsal eşitsizlikleri, politik otoriterliği ve haksızlıkları metaforik bir dille ele alır. Alevi edebiyatında sembolik anlatım, aynı zamanda bireyin psikolojik ve ruhsal bir çatışma yaşadığına da işaret eder. Carl Jung’un “archetype” (arketip) kavramıyla açıklanabilecek bu semboller, bireyin kolektif bilinçdışıyla temasını ortaya koyar. Alevi şairlerinin eserlerinde yer alan semboller, bireyin içsel arayışını, bilinçdışına yönelişini ve ruhsal anlamda kendini gerçekleştirme ve/veya bulma (self-actualization) sürecini betimler.

3. Alevi Felsefesinde Etik ve Toplumsal Adalet Anlayışı

Alevilikte etik, insanın hem Tanrı’ya hem de topluma karşı sorumlulukları üzerine kuruludur. Alevi felsefesi, Kantçı deontolojik etik anlayışıyla paralellik gösteren bir ahlak sistemi sunar; bireyin eylemleri, evrensel bir etik kod çerçevesinde değerlendirilir ve “doğru” eylem, bireyin kendi ahlaki görevine uygun şekilde hareket etmesiyle tanımlanır. Hacı Bektaş-ı Veli’nin “İncinsen de incitme” düsturu, bu etik anlayışın en açık ifadelerinden biridir. Bu öğreti, aynı zamanda Alevi toplulukları içinde barışçıl bir sosyal yapı oluşturulmasında önemli bir rol oynamıştır.

Alevi felsefesi, toplumsal adalet, eşitlik ve hoşgörü gibi etik değerler üzerine temellendirilmiş olup, bu bağlamda Rawls’ın adalet teorisi ile bazı paralellikler içerir. Rawls’ın “adalet olarak hakkaniyet” kavramı, toplumsal kurumların adil dağıtımını ve herkesin eşit haklara sahip olmasını savunur. Alevi düşüncesi de toplumsal adaleti, eşitliği ve baskıya karşı direnmeyi merkeze alır. Bu bağlamda Alevi felsefesi, yalnızca bireysel bir ahlak sistemi sunmakla kalmaz, aynı zamanda toplumsal yapıları dönüştürmeye yönelik etik bir duruş sergiler. Ali Şeriati gibi modern düşünürler, bu Alevi etik mirasını kendi toplumlarına almaya çalışarak, sömürüye ve baskıya karşı toplumsal bir eleştiri ve direniş aracı olarak yeniden yorumlamışlardır.

4. Alevilik ve Kimlik İnşası: Sosyolojik ve Psikolojik Perspektifler

Alevilik, tarihsel olarak marjinalleştirilmiş bir inanç topluluğu olarak, kimlik inşası açısından önemli bir inceleme alanı sunar. Erving Goffman’ın “damgalanma” (stigma) teorisiyle açıklanabilecek bu süreçte, Aleviler tarihsel olarak farklı dini ve siyasi yapıların baskısı altında kendi kimliklerini ve aidiyetlerini şekillendirmişlerdir. Sosyolojik açıdan bakıldığında, Alevilik bir “muhalif kimlik” olarak inşa edilmiş ve bu kimlik, özellikle Osmanlı’nın Yavuz’la başlayan döneminde, toplumun Sünni çoğunluğa evrilmesi çabalarıyla, kendisini direniş biçimlerine dönüşmüştür. Yani tüm toplumsal dönüşümlerde olduğu gibi kendi kurduğu devletine yabancılaştırılmıştır. Alevi kimliği, bu bağlamda yalnızca dini ve/veya inançsal bir kimlik değil, aynı zamanda politik ve kültürel bir duruşu da ifade eder.

Psikolojik açıdan ele alındığında, Freud’un psikanalitik kuramında yer alan “bilinçdışı baskılanma” kavramı, Alevi toplumunun maruz kaldığı tarihsel travmaların bireylerin kimlik inşasına nasıl etki ettiğini anlamada kullanılabilir. Özellikle toplumsal dışlanma, baskı ve asimilasyon politikaları, Alevi kimliğinin kolektif hafızasında derin izler bırakmıştır. Bu baskıların bir sonucu olarak, Alevi toplulukları kendi ritüel ve sembollerini, inançlarını koruma altına almış ve bu süreci bir tür “kültürel direnç” olarak inşa etmişlerdir.

5. Alevi Felsefesinin Batı Felsefesi ile Karşılaştırılması

Alevi felsefesi, Batı düşüncesindeki belirli felsefi akımlarla kavramsal paralellikler taşır. Özellikle Baruch Spinoza’nın panteist felsefesi, Alevi öğretisindeki “vahdet-i vücud” (varlığın birliği) öğretisi ile örtüşür. Spinoza’nın Tanrı ve doğayı özdeşleştiren panteist yaklaşımı, Aleviliğin doğadaki her varlığı Tanrı’nın bir tezahürü, var olmanın yaratılana yansıması olarak gören düşüncesiyle paraleldir. Bu panteist ontoloji, hem Alevilik hem de Spinoza felsefesinde doğrudan bir biçimde Tanrı’nın her şeyde içkin olduğu fikrini savunur ve metafiziksel bir sistem oluşturur.

Alevilik aynı zamanda varoluşçu felsefe ile de bazı örtüşmeler sergiler. Jean-Paul Sartre’ın varoluşçuluğunda olduğu gibi, Alevi düşüncesinde de insanın özgürlüğü ve kendi kaderini tayin edebilme yetisi vurgulanır. Alevi birey, içsel hakikatine ulaşarak “insan-ı kâmil”e dönüşme sürecinde kendi varoluşunu anlamlandırır. Bu süreç, varoluşçuluğun “öz varlıktan önce gelir” savına benzer şekilde, bireyin kendi özünü yarattığı bir gelişim süreci olarak değerlendirilebilir.

Alevilikteki bu varoluşçu eğilim, aynı zamanda bireyin topluma karşı sorumluluklarını ve toplumsal adalete olan bağlılığını da içeren bir etik anlayışla birleşir. Sartre’ın özgürlük ve sorumluluk kavramları, Alevilikteki “yol” anlayışı ile birleştirilebilir; birey, kendi hakikati ile yüzleşip sorumluluklarını üstlenirken aynı zamanda toplumsal adaleti de gözetir.

6. Aleviliğin Kimlik İnşası ve Kültürel Direniş

Alevilik, tarih boyunca çeşitli sosyo-politik baskılara maruz kalmış, dolayısıyla kimlik inşası süreçleri belirgin bir direniş ekseninde şekillenmiştir. Pierre Bourdieu’nun “habitus” kavramı, Alevi kimliğinin nasıl tarihsel koşullar altında şekillendiğini anlamada önemli bir çerçeve sunar. Alevi toplumunun, tarihsel olarak marjinalleştirilmiş bir topluluk olması, bu inanç grubunun kimliksel dinamiklerini sürekli bir kültürel direniş biçimi olarak yeniden üretmesine yol açmıştır. Alevi ritüelleri, sembolleri ve inanç pratikleri, bu toplumsal baskılara karşı bir “karşı-habitus” olarak değerlendirilir.

Bu bağlamda, Antonio Gramsci’nin “hegemonya” kavramı, Alevi toplumunun kimlik mücadelesinde nasıl bir “karşı-hegemonya” oluşturduğunu anlamak için de kullanılabilir. Alevilik, Sünni İslam’ın baskın olduğu son dönem Osmanlı ve erken Cumhuriyet dönemlerinde bir alt-kültür olarak varlığını sürdürürken, bu kültürel pratiklerini bir direnç ve kimlik inşası aracı olarak kullanmıştır. Bu bağlamda, Alevi kimliği bir “muhalif kimlik” olarak şekillenmiştir; bu kimlik, toplumsal ve politik otoriteye karşı bir direniş sembolü haline gelmiştir.

7. Psikolojik Dinamikler: Travma, Kolektif Bellek ve Kimlik

Alevilikte kimlik inşası süreçleri, aynı zamanda tarihsel travmaların psikolojik etkilerini de içerir. Özellikle toplumsal dışlanma ve baskıya maruz kalma durumları, Alevi kimliğinin şekillenmesinde önemli bir etkiye sahiptir. Freud’un “bastırma” (repression) ve Carl Jung’un “kolektif bilinçdışı” (collective unconscious) kavramları, Alevi toplumunun tarihsel travmalarla nasıl başa çıktığını anlamak için kullanışlıdır. Alevi toplumu, tarihsel baskı ve asimilasyon girişimleri sonucunda, kolektif bilinçdışına itilmiş bazı travmatik deneyimleri ritüel ve sembollerle dışa vurmuş ve bu deneyimleri kültürel bir kimlik inşası sürecine dâhil etmiştir.

Bu açıdan, Alevilikteki sembolizm ve ritüeller, aynı zamanda psikolojik bir direnç mekanizması olarak değerlendirilebilir. Erik Erikson’un “kimlik krizleri” (identity crisis) teorisi, Alevi toplumunun maruz kaldığı tarihsel baskıların kimliksel çatışmalar ve yeniden inşa süreçlerini nasıl etkilediğini anlamak için kullanılabilir. Alevi ritüelleri ve sembolleri, topluluğun tarihsel kimliğini koruma ve güçlendirme aracı olarak işlev görürken, aynı zamanda bireyin kimlik bunalımlarını aşmasına da yardımcı olmuştur.

Böylece;

Aleviliğin felsefi ve edebi mirası, tarih boyunca hem Doğu hem de Batı düşünce sistemleriyle diyalog halinde şekillenmiş, insan merkezli ontolojik bir yaklaşım, güçlü bir etik sistem ve toplumsal adaleti savunan bir ideoloji geliştirmiştir. Alevilik, varlık ve insan arasındaki ilişkiyi mistik bir düzlemde ele alarak, bireyin Tanrı ile özdeşleşme potansiyeline vurgu yapar. Bu felsefi çerçeve, ontolojik ve epistemolojik açıdan derinlemesine bir insan-tanrı ilişkisi sunarken, etik açıdan da toplumsal adalet, eşitlik ve hoşgörü ilkelerine dayalı bir ahlak sistemi sunar. Yani ödülü kovalayan bir menfaat değil, ötekinin olmadığı bir birlik ile yüceltmeyi sembolize eder. 

Alevi edebiyatı, sembolizm ve alegori aracılığıyla insanın ruhsal gelişimini ve toplumla olan ilişkisini işlerken, aynı zamanda tarihsel baskılar karşısında bir direnç aracı olarak da işlev görmüştür. Alevi felsefesinin hem bireysel hem de kolektif kimlik inşasına olan etkisi, bu öğretilerin toplumsal yapılar üzerinde ne kadar güçlü bir etkiye sahip olduğunu gösterir. Bu bağlamda, Alevilik, sadece bir dini inanç sistemi değil, aynı zamanda ontolojik, epistemolojik, etik ve sosyolojik açılardan zengin bir düşünce mirası sunar.

Özetle Aleviliğin insan ve/veya can merkezli ontolojisi, etik anlayışı ve sembolik dili, bu inancın hem bireysel hem de toplumsal düzeyde önemli bir kültürel ve felsefi miras bıraktığını ortaya koymaktadır.